Teozofia polityczna Jana Potockiego. Studia egzegetyczne nad „Rękopisem znalezionym w Saragossie”

Z racji nielinearnej konstrukcji Rękopisu znalezionego w Saragossie każdy, kto chce się pokusić o próbę prezentacji ideowej zawartości tego wielowarstwowego utworu, musi liczyć się z zapętleniami wykładu. Natomiast wobec braku w dotychczasowej literaturze przedmiotu wszechstronnych analiz poszczególnych wątków fabularnych, nie można dokonać takiej sumarycznej prezentacji – mówiąc zaś bardziej kolokwialnie, nie można udzielić odpowiedzi na proste jedynie z pozoru pytanie, o czym właściwie jest powieść Jana Potockiego – bez zidentyfikowania i rozwiązania licznych kwestii szczegółowych, wymagających niekiedy bardzo specjalistycznego ujęcia, tudzież sięgania do dyscyplin, do których badacze literatury zazwyczaj nie mają powodu się odwoływać. Stąd też przedkładana praca realizuje swe monograficzne aspiracje za pośrednictwem szesnastu odrębnych studiów uszeregowanych w sposób odbiegający co prawda od tradycyjnego porządku traktatowego, ale tym lepiej odzwierciedlający – w zamyśle ich autora – wewnętrzną dynamikę omawianego tematu. Pierwsze i ostatnie studium ma charakter bardziej ogólny. Pozostałe czternaście jest powiązane – i tak należałoby je czytać – z konkretnymi częściami Rękopisu, które autor uznaje za istotne przy rekonstrukcji tego, co postuluje w tytule określić ogólnym mianem teozofii politycznej, by uwydatnić specyficzny charakter zamysłu Potockiego, zawartego w dziele. Mianowicie: z Dniem I; z Przedmową; ponownie z Dniem I; z Dniem III; z Dniami V, VI, VII i IX; z Dniami XIX-XXV; z Dniem XXX; z Dniem XXXII; dwukrotnie z Dniem XXXVII, z Dniem LXII; Dniem LXIV; Dniem LXVI oraz Zakończeniem. Pierwsze studium, przedstawiające warsztatowe zastrzeżenia autora wobec koncepcji prof. prof. Rosseta i Triaire’a, należy uznać za wstępne już choćby dlatego, że nie można badać Rękopisu nie ustaliwszy, którą wersję należy badać. Aczkolwiek w pełni pozytywną argumentację merytoryczną na rzecz dokonanego wyboru można było przedstawić omawiając Dzień XXXVII, zaś racje poniekąd osobiste – do których autor pracy ma prawo jak każdy czytelnik, a które zawsze okazują się decydujące, czy tego chcemy, czy nie – dopiero w studium ostatnim. Tam z kolei teozofia polityczna Potockiego rozważana jest jako nie tracąca swej aktualności postawa egzystencjalna i światopoglądowa, a lektura samego Rękopisu jako czynność potencjalnie przynajmniej performatywna, co zresztą nie wydaje się bezzasadne wobec inicjacyjnego, zarazem bardzo intymnego charakteru, nadanego powieści przez samego twórcę. Wybór wersji Rękopisu – abstrahując już od podejmowanych obecnie prób zastąpienia polskiego tekstu, określanego nie całkiem słusznie mianem przekładu Chojeckiego, rzekomymi wersjami restytuowanymi – jest współuczestniczeniem w wyborze dokonanym onegdaj też przez Potockiego, przeto wszelka egzegeza nie powinna unikać podejmowania momentów biograficznych. Dlatego rozpoczynając lekturę od Dnia I należało nie tylko w pierwszym zdaniu utworu dostrzec zapowiedź kluczowych dla całej powieści zagadnień dotyczących kolonizacji oraz mieszania się tubylców z przybyszami, choć stanowią one para historyczne uzasadnienie kabalistycznego schematu dziesięciu narratorów reprezentujących dziesięć sefir, ale również dostrzec w życiu i twórczości Potockiego osobliwe upodobanie do etnosów reliktowych, w fascynacji zaś ludowym piśmiennictwem ostatnich słowiańskich mieszkańców Załabia, możliwego impulsu dla narodzin Rękopisu. Z problemem kolonizacji i ludów reliktowych wiąże się kwestia transmisji tradycji, zaznaczona w tytule powieści, czyli owego „znajdywania” implikującego „pozostawianie”, o czym mowa jest w Przedmowie, napisanej później niż Dzień I. Ale złożona problematyka Dnia I nie ogranicza się do pierwszego zdania. Autor niniejszej pracy przedstawiał ją przy różnych okazjach, odwołując się zawsze do encyklopedycznych informacji z wspominanego przez powieściowego Kabalistę siedemnastowiecznego kompendium Christiana Knorra von Rosenrotha, bez których odszyfrowywanie Rękopisu zasadniczo jest niewykonalne. Tu ograniczył się do kwestii najważniejszej. Biblijnej symboliki zawartej w postaciach Eminy i Zibeldy, która pozwala uchwycić specyficzny stosunek Potockiego do żydowskiej tradycji, a tym samym zrozumieć historiozoficzną intencję całego Rękopisu. Z intencji tej wynikają pewne działania, którym poddawany ma być van Worden. By jednak miał być poddawany musiał spełniać pewne kryteria związane z pojęciem rycerskości, któremu Gomelezowie pragną nadać nowy wymiar. Potocki nie jest jedyną osobą zaabsorbowaną tą problematyką. Wiele uwagi tej kwestii poświęcił współcześnie jego przyjaciel, krewniak i protektor, Adam Jerzy Czartoryski, co omówione zostało w formie swoistego aneksu do Dnia III. W owym splocie wątków trudno nie dostrzec odniesień wolnomularskich. Odniesienia te nie są jednak bezpośrednie, lecz zapośredniczone symboliką starotestamentowo kabalistyczną, która w osobach Zota i Uzedy pozwala dostrzec dwie kolumny masońskiej świątyni, Jakin i Boaz. Jak emblematycznie przedstawia je Potocki, ukazuje egzegeza Dnia V, VI, VII, IX. Ale – co należy podkreślić – Rękopis nie jest i raczej nigdy nie miał być powieścią stricte masońską. Zamiast więc umieszczać w fabule dalsze odniesienia do lożowych artefaktów – wskazać można bodaj jeden taki bezsporny przykład – Potocki podejmuje najważniejszy z punktu widzenia kabały problem mesjańskiego świata równowagi, co czyni za pośrednictwem dwojga narratorów, Rebeki oraz Geometry. Temu też poświęcono w niniejszej pracy ściśle egzegetyczny komentarz do Dni XIV-XXV. Oczywiście zbudowana ze słów Świątynia Gomelezów nie mogłaby obyć się bez Przybytku. Podobną funkcję pełni Dzień XXX. Sursum actio dokonane przez van Wordena podczas tego Dnia implikuje nie tylko techniczne pytania o charakter takiego mistycznego doświadczenia tudzież miejsce w całym scenariuszu inicjacyjnym Gomelezów. Okazją do podjęcia owych pytań jest z kolei bardzo osobliwa, quasi ewangeliczna przypowieść o milionie Livardeza, która bezpośrednio prowadzi nas do problematyki najważniejszego fragmentu powieści, czyli Dnia XXXVII. W Dniu XXXVII – pod względem formalnym ściśle powiązanym z Dniem XXX – nie tylko padają najważniejsze ideowe deklaracje Rękopisu, ale sam Rękopis najmocniej splata się z biografią twórcy, toteż wskazane wydawało się ukazanie owego Dnia od strony dwóch postaci występujących w zaaranżowanym przez Geometrę imaginacyjnym dialogu – teologa i naturalisty – oraz ich rzeczywistych pierwowzorów, czyli Josepha de Maistre’a i samego Potockiego. Wpływu sabaudzkiego myśliciela – dotąd marginalizowanego w akademickiej potockologii, co wynikało z przeświadczenia o stereotypowo oświeceniowej wymowie Rękopisu rzekomo nie do pogodzenia z katolickim tradycjonalizmem sławnego autora Wieczorów petersburskich – nie można wprost przecenić. Nie powinno zresztą dziwić, że autentyczne milieu Potockiego to nie żadna abstrakcyjna, podręcznikowa wizja kultury XVIII wieku, lecz bardzo konkretne, kosmopolityczne środowisko rosyjskich elit doby Wojen Napoleońskich. Przyjaźń obu arystokratów zawiązana na tym gruncie jest faktem źródłowo potwierdzonym. Obaj nieustannie odnoszą się też w swej twórczości do upodobań owego środowiska, naznaczonego traumą aksjologicznego chaosu przełomu wieków, a więc do kabalistycznego mistycyzmu martynistów, masońskich stowarzyszeń, zagadki biblijnego Potopu i powszechnych dziejów przedpotopowych tudzież do rozrachunku z oświeceniowym, antyreligijnym subwersywizmem philosophes i jakobińskim dziedzictwem Rewolucji Francuskiej, czy wreszcie – co bodaj najważniejsze – do nowej, prowidencjalistycznej religijności, która wyparła deizm, choć nie oznaczała jeszcze, mimo wielu zewnętrznych manifestacji, pełnego powrotu do chrześcijańskiej ortodoksji. Ale wpływ sabaudzkiego eks masona i eks martynisty na Potockiego nie sprowadza się nawet do tak szczegółowej agendy. W istocie jest czysto praktyczny i całkiem wymierny, jako że dramatyczne przemiany, którym ulega wówczas tekst powieść, podobnie jak sam twórca, dokonują się w nieustannej konfrontacji z poglądami przyjaciela, a Dzień XXXVII stanowi swoisty protokół zamknięcia, pieczętujący zarazem ukończone dzieło. Wahania powieściowego naturalisty zmuszają zatem, by jeszcze bliżej zająć się związkami Rękopisu z historycznymi badaniami nieustannie absorbującymi twórcę, a stanowiącymi arenę jego wewnętrznych zmagań światopoglądowych, których współuczestnikiem jest de Maistre. Nie wszystkie zagadnienia z tym związane mogły jednak zostać tutaj omówione. Natomiast Dzień LXII daje sposobność, by istotne dla utworu koncepcje Potockiego, sygnalizowane już przy okazji Dnia I, skonfrontować z paralelnymi, a znacząco inaczej ujmowanymi koncepcjami, drugiego petersburskiego przyjaciela, Adama Jerzego Czartoryskiego, który – jak się okazuje – dzielił z Potockim nie tylko zainteresowania odnową masońskiego etosu rycerskiego. Zresztą w samym Rękopisie następuje swoisty nawrót do początkowej autoprezentacji Gomelezów. Zgodnie z praktyką inicjacyjną mystagogiczna kulminacja nie przypada bowiem na koniec cyklu obrzędowego, zaś jego końcowe etapy służą właśnie organizacyjnej autoprezentacji i poniekąd ujawnieniu doczesnych celów grupy przyjmującej nowego adepta. Wiele z tego, co van Worden wówczas słyszy, musiało już w niniejszej pracy zostać wykorzystane, jednak Dzień LXIV pozwala rozważyć historię Gomelezów od strony przełomowego w ich dziejach wydarzenia, czyli zarazy z Kairuanu, bez której nie doszłoby ani do samej inicjacji ani do jej późniejszego utrwalenia, a która umożliwiła im samym odkrycie prawdziwej racji ich istnienia. Wreszcie w finale van Worden poznaje stricte teatralne kulisy swoich przygód. Z tej perspektywy wypada też ocenić kabalistyczną symbolikę utworu i rozważyć możliwości wyjścia poza tekst ku jego inscenizacji, traktowanej jako rodzaj scenicznego przetestowania inicjacyjnego scenariusza Gomelezów. Jednak samo rękopisowe Zakończenie odwołuje się już do czysto memuarystycznej tekstualności. Ale czy jest ono faktycznym zakończeniem? Dla późniejszych czytelników owym faktycznym, i zarazem wręcz mitycznym zakończeniem jest samobójstwo Potockiego. Co więcej, uchodzi ono za interpretacyjny klucz do całego dzieła, natomiast z perspektywy ustaleń autora niniejszej pracy dotyczących nawrócenia pisarza jest szczególnie niepokojące. Niepokoiło też współczesnych. Podążając ich tropem – zwłaszcza tropem późniejszego księdza, hr. Stanisława Myszki Chołoniewskiego, za młodu zaprzyjaźnionego zarówno z Potockim, jak de Maistrem – należało podjąć także to wyzwanie. Niestety obecnie każda próba rozwiązania zagadki ostatnich lat życia owego „nawróconego samobójcy” może być jedynie próbą zebrania ignorowanych dotąd poszlak i ujęcia ich zaledwie w formę hipotetycznego scenariusza, co jednak – mimo niemal całkowitej pewności kompletnego fiaska – wydaje się niezbędne dla prowadzenia dalszych poszukiwań, bez których wyświetlenie rzeczywistych okoliczności towarzyszących narodzinom tudzież nader osobliwym losom Rękopisu do momentu nie mniej zagadkowej publikacji w roku 1847, nie wydaje się możliwe